Giải phẫu mắt: Cấu tạo, chức năng và cách bảo vệ mắt

Đôi mắt không chỉ là cửa sổ tâm hồn, mà còn là một kỳ quan sinh học quan trọng của cơ thể. Với hàng triệu tế bào thần kinh, hàng loạt cấu trúc siêu nhỏ hoạt động đồng bộ, mắt là cơ quan đóng vai trò trung tâm trong việc cảm nhận ánh sáng, màu sắc và hình ảnh từ thế giới xung quanh. Để hiểu được cách mắt hoạt động chính xác và kỳ diệu như vậy, ta cần đi sâu vào cấu tạo của mắt, giải phẫu mắt​.

Mắt là gì?

Mắt là cơ quan cảm nhận ánh sáng và hình ảnh, được thiết kế vô cùng tinh vi với ba lớp cấu trúc chính: củng mạc, mạch mạc và võng mạc. Lớp ngoài cùng là củng mạc – phần trắng của mắt – có chức năng bảo vệ và duy trì hình dạng nhãn cầu. Phía trước củng mạc là giác mạc trong suốt, nơi ánh sáng đầu tiên đi vào mắt.

Lớp giữa là mạch mạc, nơi chứa các thành phần quan trọng như mống mắt, đồng tử và cơ mi. Mống mắt điều khiển kích thước đồng tử để điều chỉnh lượng ánh sáng đi vào. Sau đó, ánh sáng tiếp tục đi qua thể thủy tinh – một thấu kính trong suốt – để hội tụ chính xác lên võng mạc.

Võng mạc là lớp trong cùng, nơi hàng triệu tế bào cảm quang tiếp nhận ánh sáng và chuyển thành tín hiệu điện. Các tín hiệu này được truyền qua dây thần kinh thị giác đến não để xử lý và tạo nên hình ảnh mà chúng ta nhìn thấy.

Ở góc nhìn khác, giải phẫu học thị giác còn cho thấy toàn bộ quá trình nhìn bắt đầu từ việc ánh sáng phản chiếu từ vật thể, đi qua giác mạc, thủy dịch, đồng tử và thể thủy tinh, rồi đến dịch kính và cuối cùng hội tụ trên võng mạc. Tín hiệu sau đó được truyền về não thông qua dây thần kinh thị giác để hình thành hình ảnh rõ nét.

Cấu tạo của mắt gồm các bộ phận nào?

Mắt bao gồm các bộ phận chính sau:

Lòng đen mắt

Lòng đen mắt thực chất là đồng tử – một lỗ tròn nằm ở trung tâm mống mắt. Mống mắt có màu sắc khác nhau ở mỗi người và hoạt động như một cơ vòng tự động, giúp co giãn để điều tiết lượng ánh sáng đi vào mắt, giữ cho quá trình nhìn luôn ổn định trong mọi điều kiện ánh sáng.

Ngoài ra, mống mắt còn kết hợp với cơ mi để phản ứng nhanh chóng với ánh sáng từ môi trường, đảm bảo đồng tử luôn có kích thước phù hợp để bảo vệ võng mạc.

Tròng mắt (thể thủy tinh)

Thể thủy tinh là thấu kính hai mặt lồi nằm ngay sau đồng tử. Nó không chứa mạch máu và có khả năng thay đổi độ cong nhờ vào tác động của cơ mi, giúp mắt điều chỉnh tiêu cự khi nhìn vật ở gần hoặc xa. Nếu thể thủy tinh bị mờ đi, mắt sẽ mất khả năng nhìn rõ – hiện tượng này gọi là đục thủy tinh thể.

Không chỉ vậy, thể thủy tinh còn đóng vai trò như một ống kính máy ảnh, đảm bảo hình ảnh được hội tụ chính xác lên võng mạc, tạo ra tầm nhìn sắc nét.

Nhãn cầu

Nhãn cầu là cấu trúc hình cầu chứa đầy dịch thể, gồm thủy dịch ở phía trước và dịch kính ở phía sau. Hai loại dịch này giữ cho nhãn cầu ổn định về hình dạng, đồng thời hỗ trợ khúc xạ ánh sáng đến đúng vị trí trên võng mạc.

Bên cạnh đó, nhãn cầu là trung tâm của toàn bộ quá trình thị giác. Mọi hoạt động nhìn đều diễn ra bên trong cấu trúc này – từ tiếp nhận ánh sáng đến truyền tín hiệu về não.

Cơ mắt

Mỗi mắt được điều khiển bởi ba cặp cơ vận nhãn, cho phép di chuyển linh hoạt lên xuống, trái phải và xoay tròn. Hệ thống cơ này giữ cho mắt luôn định vị đúng và phối hợp nhịp nhàng với chuyển động đầu và thân.

Cơ mi bên trong mắt cũng là một phần quan trọng của hệ điều tiết, giúp điều chỉnh độ cong của thể thủy tinh, đảm bảo mắt có thể lấy nét vật thể ở các khoảng cách khác nhau.

Dây thần kinh thị giác và hoàng điểm

Dây thần kinh thị giác là “cầu nối” giữa mắt và não. Tại đây, toàn bộ tín hiệu thu nhận được từ võng mạc sẽ được truyền về trung tâm xử lý hình ảnh ở thùy chẩm của não, giúp chúng ta nhận biết hình ảnh rõ ràng, chính xác.

Riêng vùng hoàng điểm – nằm tại trung tâm võng mạc – là nơi tập trung dày đặc tế bào nón. Vùng này cho phép mắt nhìn chi tiết, phân biệt màu sắc và đọc chữ, là yếu tố quyết định độ sắc nét của thị lực trung tâm.

Hốc mắt

Mắt nằm gọn trong hốc mắt – một khoang xương hình nón trong hộp sọ. Hốc mắt có nhiệm vụ bảo vệ nhãn cầu khỏi va chạm và tổn thương từ bên ngoài. Đây cũng là nơi chứa các cấu trúc quan trọng như cơ mắt, dây thần kinh, tuyến lệ và mạch máu, tạo thành một hệ sinh học khép kín giúp mắt hoạt động hiệu quả.

Mắt hoạt động như thế nào?

Một đôi mắt có thị lực tốt phụ thuộc vào sự kết hợp hoàn hảo giữa cấu trúc bên ngoài và bên trong của nhãn cầu. Trong mắt chính thị, ánh sáng từ môi trường sẽ được tiếp nhận qua giác mạc, đồng tử, thể thủy tinh và dịch kính, rồi hội tụ chính xác tại võng mạc. Tại đây, các tế bào cảm quang tiếp nhận và chuyển đổi ánh sáng thành tín hiệu điện để truyền về não bộ.

Giác mạc đóng vai trò như “cửa sổ” đầu tiên dẫn ánh sáng vào trong mắt. Do không có mạch máu nên giác mạc rất trong suốt, cho phép ánh sáng đi qua gần như toàn phần. Bên cạnh đó, giác mạc cũng rất nhạy cảm và dễ tổn thương, vì vậy đây là một vùng cần được bảo vệ kỹ càng để đảm bảo thị lực ổn định.

Võng mạc là lớp trong cùng của nhãn cầu, nơi tập trung hàng triệu tế bào que và nón giúp nhận diện hình ảnh, màu sắc và ánh sáng. Khi cấu trúc này bị tổn thương, hình ảnh truyền về não sẽ bị sai lệch hoặc mất hẳn, gây suy giảm thị lực rõ rệt.

Vai trò của hoàng điểm và dây thần kinh thị giác 

Tại trung tâm của võng mạc là hoàng điểm (macula) – vùng chứa mật độ cao tế bào nón, chịu trách nhiệm cho khả năng nhìn chi tiết, đọc chữ và phân biệt màu sắc. Hoạt động bình thường của hoàng điểm giúp chúng ta quan sát chính xác những gì ở trước mắt, đặc biệt trong điều kiện ánh sáng tốt.

Sau khi ánh sáng được chuyển thành tín hiệu điện tại võng mạc, toàn bộ thông tin hình ảnh sẽ được truyền đi qua dây thần kinh thị giác (optic nerve). Dây thần kinh này mang thông tin qua giao thoa thị giác, tới vùng vỏ não thị giác ở thùy chẩm, nơi não “giải mã” hình ảnh để ta nhìn thấy.

Tuy nhiên, nếu dây thần kinh thị giác bị tổn thương – chẳng hạn do tăng nhãn áp trong bệnh glôcôm – khả năng dẫn truyền hình ảnh sẽ bị gián đoạn. Tình trạng này có thể dẫn đến mất thị lực vĩnh viễn nếu không được phát hiện và điều trị kịp thời.

Các bệnh lý về mắt thường gặp

Những rối loạn khúc xạ như cận thị, viễn thị và loạn thị là các vấn đề thị lực thường gặp và có mối liên hệ chặt chẽ với cấu tạo nhãn cầu. 

• Cận thị xảy ra khi nhãn cầu dài hơn bình thường, khiến hình ảnh hội tụ trước võng mạc, làm cho người bệnh khó nhìn rõ các vật ở xa. 
• Viễn thị thì ngược lại – nhãn cầu ngắn, hình ảnh hội tụ sau võng mạc khiến việc quan sát vật gần trở nên khó khăn. 
• Loạn thị xuất hiện khi giác mạc có độ cong không đều, dẫn đến hiện tượng mờ hình ảnh ở một hoặc nhiều hướng.

Các tật khúc xạ này có thể được điều chỉnh hiệu quả thông qua đeo kính mắt, kính áp tròng hoặc can thiệp bằng phẫu thuật khúc xạ như LASIK. Việc phát hiện và điều trị sớm giúp ngăn ngừa các biến chứng về sau như nhược thị hoặc giảm thị lực không hồi phục.

Bên cạnh đó, thoái hóa hoàng điểm – một rối loạn liên quan đến tuổi tác – là nguyên nhân hàng đầu gây mất thị lực trung tâm ở người cao tuổi. Tình trạng này ảnh hưởng trực tiếp đến vùng hoàng điểm của võng mạc, khiến người bệnh gặp khó khăn trong việc đọc sách, nhận diện khuôn mặt hoặc làm việc đòi hỏi chi tiết. Nếu không được điều trị kịp thời, thoái hóa hoàng điểm có thể dẫn đến mù lòa vĩnh viễn.

▷ Tham khảo nhiều hơn: Top 14 các bệnh về mắt có thể lấy đi thị lực của bạn

Cấu tạo mắt ảnh hưởng như thế nào đến bệnh lý về mắt?

Một số thay đổi tự nhiên trong cấu trúc mắt theo thời gian là nguyên nhân trực tiếp dẫn đến bệnh lý. Trong đó, đục thủy tinh thể là biểu hiện phổ biến nhất. Thể thủy tinh vốn trong suốt, nhưng theo tuổi tác, nó có thể trở nên mờ đục, làm suy giảm khả năng tiếp nhận ánh sáng và gây mờ mắt. Nếu nặng, bệnh có thể gây mất thị lực và cần được điều trị bằng phẫu thuật thay thủy tinh thể nhân tạo.

Một bệnh lý nghiêm trọng khác liên quan đến cấu trúc mắt là glôcôm. Đây là tình trạng tổn thương dây thần kinh thị giác, thường do áp suất nội nhãn tăng cao vì rối loạn thoát dịch thủy dịch. Glôcôm tiến triển âm thầm, có thể gây mất thị lực ngoại vi và dần dẫn đến mù lòa nếu không được phát hiện sớm.

Ngoài ra, viêm giác mạc là bệnh lý thường gặp do giác mạc – lớp ngoài cùng của mắt – dễ bị tổn thương bởi môi trường ô nhiễm, dùng kính áp tròng không đúng cách hoặc chấn thương. Viêm giác mạc gây đau nhức, mờ mắt, chảy nước mắt và có thể để lại sẹo vĩnh viễn nếu không được điều trị đúng cách.

Cách mắt duy trì độ ẩm và chống khô mắt

Để đảm bảo hoạt động ổn định, mắt cần được giữ ẩm liên tục. Đây là nhiệm vụ chính của tuyến lệ – tuyến nằm ở phía trên góc ngoài của hốc mắt, sản sinh nước mắt để làm ẩm, rửa sạch và bảo vệ bề mặt giác mạc khỏi bụi bẩn, vi khuẩn.

Ngoài tuyến lệ, mắt còn được bảo vệ bởi một lớp phim nước mắt tự nhiên, chứa enzyme và kháng thể có khả năng kháng khuẩn. Khi chớp mắt, lớp nước này được dàn đều trên bề mặt nhãn cầu, giúp duy trì độ ẩm và độ trơn cho giác mạc.

Cách bảo vệ và phòng ngừa các bệnh lý về mắt

Mắt là bộ phận quan trọng nhưng chúng cũng rất nhạy cảm và dễ gặp các vấn đề về bệnh lý nếu không được chăm sóc đúng cách. Dưới đây là một vài những lưu ý và biện pháp giúp ngăn ngừa và hạn chế các tật về mắt mà bạn nên biết:

Chế độ dinh dưỡng giúp bảo vệ mắt

Một chế độ ăn uống hợp lý đóng vai trò quan trọng trong việc duy trì thị lực khỏe mạnh. Đặc biệt, vitamin A, lutein và zeaxanthin là ba dưỡng chất cần thiết giúp tăng cường chức năng võng mạc, ngăn ngừa thoái hóa điểm vàng và cải thiện khả năng nhìn trong điều kiện ánh sáng yếu.

Vitamin A có vai trò tạo sắc tố ở võng mạc, hỗ trợ các tế bào cảm quang hoạt động hiệu quả. Thiếu vitamin A dễ dẫn đến khô mắt và quáng gà. Các nguồn cung cấp vitamin A tự nhiên bao gồm trứng, gan động vật, cà rốt, rau bina và các loại rau lá xanh đậm.

Lutein và zeaxanthin là các carotenoid tập trung nhiều ở hoàng điểm – khu vực giúp mắt nhìn rõ chi tiết và phân biệt màu sắc. Hai chất này giúp lọc ánh sáng xanh, bảo vệ võng mạc khỏi tổn thương do oxy hóa. Chúng có nhiều trong cải xoăn, rau chân vịt và trái cây màu vàng cam như đào, xoài, ớt vàng.

Trong số các thực phẩm giàu carotenoid, dầu gấc là nguồn bổ sung đặc biệt nổi bật. Dầu gấc chứa hàm lượng beta-caroten (tiền vitamin A), lutein và zeaxanthin rất cao – hỗ trợ bảo vệ võng mạc, chống thoái hóa điểm vàng và cải thiện thị lực hiệu quả.

▷ Tham khảo thêm về: Top 10+ thuốc bổ mắt tốt cho người cận thị và lưu ý cần biết

Các thói quen tốt giúp mắt khỏe mạnh

Bên cạnh dinh dưỡng, xây dựng những thói quen lành mạnh cũng góp phần quan trọng trong việc giữ gìn thị lực. Trước tiên, cần hạn chế tiếp xúc lâu dài với ánh sáng xanh từ màn hình máy tính, điện thoại và sử dụng kính lọc ánh sáng khi cần thiết. Đồng thời, bảo vệ mắt khỏi tia UV bằng kính râm đạt chuẩn khi đi ngoài trời nắng cũng là điều không thể bỏ qua.

Ngoài ra, cần thực hiện nguyên tắc 20-20-20: sau mỗi 20 phút làm việc với màn hình, hãy nhìn xa 20 feet (khoảng 6 mét) trong 20 giây để giúp mắt thư giãn. Kết hợp với các bài tập đảo mắt, chớp mắt thường xuyên và ngủ đủ giấc sẽ hỗ trợ làm giảm mỏi mắt và khô mắt đáng kể.

Sử dụng thực phẩm bổ sung để tăng cường thị lực

Dù chế độ ăn uống đóng vai trò nền tảng, không phải ai cũng có thể hấp thu đủ dưỡng chất cần thiết từ thực phẩm hằng ngày. Vì vậy, việc sử dụng thực phẩm bổ sung là giải pháp hữu ích để hỗ trợ và cải thiện thị lực lâu dài.

Viên dầu gấc là một trong những thực phẩm bổ sung nổi bật hiện nay, giúp cung cấp đầy đủ các dưỡng chất thiết yếu như beta-caroten, lutein và zeaxanthin. Những hoạt chất này có khả năng chống oxy hóa mạnh, bảo vệ mắt khỏi tổn thương do ánh sáng và lão hóa sớm của võng mạc.

Dầu gấc Vina – sản phẩm chiết xuất từ gấc thiên nhiên – là lựa chọn lý tưởng cho những ai muốn chăm sóc thị lực mỗi ngày. Với công thức tối ưu và nguồn nguyên liệu chất lượng cao, dầu gấc Vina hỗ trợ cải thiện tình trạng mỏi mắt, giảm nguy cơ thoái hóa điểm vàng và giữ gìn đôi mắt sáng khỏe theo thời gian.

Cấu tạo của mắt là một hệ thống tinh vi đảm nhận vai trò trung tâm trong việc tiếp nhận và xử lý hình ảnh từ môi trường. Mọi tổn thương dù nhỏ ở bất kỳ bộ phận nào của mắt cũng có thể ảnh hưởng nghiêm trọng đến chất lượng thị lực. Vì vậy, chăm sóc mắt không chỉ là vấn đề của tuổi già, mà là trách nhiệm mỗi ngày của mọi lứa tuổi. Chế độ dinh dưỡng giàu vitamin A, lutein, zeaxanthin cùng với thói quen sinh hoạt lành mạnh sẽ góp phần bảo vệ võng mạc, giảm thiểu tổn thương do ánh sáng xanh hay lão hóa tự nhiên..

Dược sĩ Phạm Cao Hà

Đã kiểm duyệt nội dung

Tôi là dược sĩ Phạm Cao Hà, hiện đang giữ vai trò cố vấn chuyên môn tại Công ty TNHH Mediphar USA. Với gần 40 năm kinh nghiệm trong lĩnh vực nghiên cứu và quản lý chất lượng sản phẩm thực phẩm chức năng bảo vệ sức khỏe, tôi cam kết cung cấp những thông tin chính xác và hữu ích cho cộng đồng.

Hy vọng rằng những kiến thức và kinh nghiệm mà tôi chia sẻ trên website medipharusa.com sẽ hỗ trợ Quý Đối Tác và Khách Hàng của công ty trong việc hiểu biết sâu sắc hơn về lĩnh vực dược phẩm và thực phẩm chức năng.

> Xem thêm về tác giả