Trần bì: Công dụng, cách dùng và lưu ý để sử dụng hiệu quả

Trần bì, hay còn gọi là vỏ quýt, là một dược liệu quý trong y học cổ truyền với tác dụng tuyệt vời đối với sức khỏe, giúp điều trị các bệnh lý liên quan đến hệ tiêu hóa, hô hấp và cải thiện sức khỏe tổng thể. Tuy nhiên, để sử dụng Trần bì đúng cách và đạt hiệu quả tối ưu, việc hiểu rõ công dụng, liều lượng và những lưu ý khi sử dụng là điều hết sức quan trọng.

Với hơn 20 năm kinh nghiệm trong ngành sản xuất thực phẩm chức năng và nghiên cứu dược liệu, Mediphar USA sẽ đồng hành cùng bạn trong hành trình khám phá những lợi ích tuyệt vời của Trần bì và cách sử dụng hiệu quả trong bài viết này.

Thông tin về trần bì

Trần bì, hay còn gọi là Quýt, là một loại cây nhỏ thuộc họ Cam (Rutaceae). Đây là cây có lá mọc so le, hoa màu trắng, quả hình cầu với vỏ mỏng có mùi thơm đặc trưng.

Tên gọi

• Tên khoa học của cây: Citrus reticulata Blanco.
• Tên khoa học của dược liệu: Pericarpium Citri reticulatae perenne
• Tên gọi khác: Quýt giấy, quýt tàu, quýt hồi, quýt đường, mandarin (Anh), mandarine (Pháp).

Đặc điểm

• Lá: Mọc so le, hình trái xoan, mép lá khía răng cưa nhẹ, mặt trên nhẵn bóng.
• Hoa: Màu trắng nhỏ, mọc riêng lẻ ở kẽ lá, có hương thơm nhẹ nhàng.
• Quả: Hình cầu, khi chín có màu vàng cam hoặc vàng đỏ. Vỏ quả mỏng, mịn, dễ bóc, mùi thơm đặc trưng. Hương vị thay đổi từ ngọt đến chua nhẹ, tùy thuộc vào giống.

Các bộ phận sử dụng và ứng dụng

• Vỏ quả chín (trần bì): Phơi hoặc sấy khô, dùng làm thuốc hoặc gia vị. Để càng lâu càng tăng giá trị dược tính.
• Vỏ quả xanh (thanh bì): Sử dụng trong các bài thuốc hỗ trợ tiêu hóa và điều hòa khí huyết.
• Hạt quýt (quất hạch): Chữa sưng đau, viêm nhiễm, hoặc các vấn đề khí huyết.
• Lá quýt (quất diệp): Chữa ho, đau tức ngực, và các bệnh liên quan đến khí huyết.

Nguồn gốc và phân bố

• Nguồn gốc: Cây quýt có nguồn gốc từ vùng Đông Dương.
• Phân bố: Trồng rộng rãi ở các nước Đông Nam Á, Trung Quốc, và vùng Địa Trung Hải. Tại Việt Nam, quýt được trồng nhiều ở các tỉnh như Bắc Giang, Lạng Sơn, Hà Giang, Nghệ An, Hà Tĩnh, Quảng Bình .
• Điều kiện sinh trưởng: Cây thích nghi tốt với khí hậu nhiệt đới và á nhiệt đới. Ưa sáng, phát triển tốt ở đất phù sa giàu dinh dưỡng.

Vai trò

• Cung cấp nguyên liệu làm thực phẩm và thuốc Đông y.
• Được xem là thảo dược quý trong y học cổ truyền, với câu nói nổi tiếng: “Nam bất ngoại trần bì, nữ bất ly hương phụ” .

Thành phần hóa học của Trần bì

Vỏ quả quýt (Trần bì) chứa nhiều hợp chất hóa học quý giá, đặc biệt là các chất có tác dụng dược lý nổi bật. Dưới đây là các thành phần chính:

Tinh dầu:

• Vỏ quýt chứa khoảng 3,8% tinh dầu, trong đó d-limonene là thành phần chính, chiếm tỷ lệ cao nhất.
• Ngoài ra, vỏ còn chứa một lượng nhỏ các aldehyde như xitrala, mang lại tác dụng kháng viêm và giảm co thắt cơ trơn.

Flavonoid:

• Các flavonoid nổi bật như hesperidin, naringin, tangeretin và nobiletin có tác dụng chống oxy hóa, kháng viêm và hỗ trợ tiêu hóa .
• Đặc biệt, theo các nghiên cứu gần đây, các hợp chất như nobiletin và tangeretin còn giúp ức chế sự phát triển và di căn của tế bào ung thư, góp phần ngăn ngừa các loại ung thư nguy hiểm.

Vitamin và khoáng chất:

• Trần bì giàu vitamin C, caroten và một lượng nhỏ vitamin B, cùng với khoáng chất như canxi, phốt pho và sắt, hỗ trợ tăng cường sức khỏe tổng thể .

Các hợp chất khác:

• Phenolic acid trong vỏ quýt đóng vai trò quan trọng trong việc chống oxy hóa, bảo vệ tế bào khỏi tổn thương.
• Axit citric góp phần cải thiện tiêu hóa và tăng thêm hương vị tự nhiên.

Tác dụng của Trần bì đối với sức khỏe

1. Theo y học cổ truyền

Hỗ trợ tiêu hóa

• Trần bì được coi là vị thuốc giúp kiện tỳ, lý khí, và táo thấp. Nói một cách dễ hiểu là tăng cường chức năng tiêu hóa, điều hòa khí huyết, và giảm tình trạng ẩm thấp trong cơ thể. Tác dụng này rất hữu ích cho người bị đầy bụng, khó tiêu, chán ăn, hoặc buồn nôn.
• Các bài thuốc cổ truyền thường kết hợp Trần bì với các vị như gừng hoặc hoắc hương để cải thiện tiêu hóa.

Điều trị ho và long đờm

• Trần bì giúp làm loãng đờm, giảm ho và thông phế, đặc biệt hiệu quả đối với các trường hợp ho có đờm đặc hoặc tức ngực. Trong Đông y thường phối hợp Trần bì với bán hạ và cam thảo để tăng hiệu quả điều trị ho và thông khí .
• Đây là một vị thuốc được ứng dụng nhiều trong các bài thuốc trị các vấn đề về đường hô hấp.

Giảm đau và chống viêm

• Trần bì có tác dụng giảm đau trong các trường hợp đau bụng, đau dạ dày do khí trệ (khí huyết bị tắc nghẽn).
• Ngoài ra, lá quýt cũng được sử dụng để chữa viêm tuyến vú và đau tức ngực cho phụ nữ sau sinh, nhờ khả năng giảm sưng viêm và hỗ trợ tuần hoàn khí huyết.

2. Theo y học hiện đại

Hỗ trợ hệ tiêu hóa

• Các flavonoid như hesperidin và naringin trong Trần bì kích thích tiết dịch tiêu hóa, cải thiện nhu động ruột, và giúp giảm triệu chứng đầy hơi, khó tiêu.
• Những hợp chất này còn có khả năng cân bằng hệ vi sinh đường ruột, hỗ trợ tiêu hóa khỏe mạnh.

Tác dụng kháng viêm và chống oxy hóa

• Flavonoid và phenolic acid trong Trần bì có tác dụng mạnh trong việc giảm viêm và chống lại tổn thương do gốc tự do gây ra. Điều này giúp bảo vệ tế bào, làm chậm quá trình lão hóa, và cải thiện sức khỏe tổng thể.

Ngăn ngừa ung thư

• Các nghiên cứu cho thấy flavonoid như nobiletin và tangeretin có khả năng ức chế sự phát triển và di căn của các tế bào ung thư, bao gồm ung thư phổi, dạ dày, và vú. Chúng hoạt động bằng cách làm gián đoạn chu kỳ tế bào và thúc đẩy quá trình chết tự nhiên của tế bào ung thư (apoptosis).

Hỗ trợ tim mạch

• Hesperidin có trong Trần bì giúp giảm cholesterol, cải thiện tuần hoàn máu và bảo vệ thành mạch, từ đó giảm nguy cơ mắc các bệnh về tim mạch và huyết áp cao.

Tăng cường miễn dịch

• Với hàm lượng cao vitamin C và các hợp chất chống oxy hóa, Trần bì giúp tăng cường sức đề kháng, bảo vệ cơ thể khỏi các bệnh nhiễm trùng, đồng thời tăng khả năng phục hồi sau bệnh.

Các bài thuốc hay từ Trần bì

Trần bì có vị đắng, cay, tính ấm, mùi thơm đặc trưng, nhờ đó được ứng dụng trong nhiều bài thuốc dân gian để điều trị các bệnh liên quan đến tiêu hóa, hô hấp và hỗ trợ sức khỏe tổng thể. Dưới đây là một số bài thuốc nổi bật kèm theo thành phần, cách làm và công dụng chi tiết:

1. Chữa khó tiêu, đầy bụng

• Thành phần: Trần bì 8g, hoắc hương 8g, gừng sống 3 lát.
• Cách làm: Sắc các nguyên liệu với 200ml nước, đun còn 50ml. Uống trong ngày.

2. Trị ho mất tiếng

• Thành phần: Trần bì 12g .
• Cách làm: Sắc với 200ml nước, còn 100ml, thêm đường vừa ngọt, uống dần trong ngày.

3. Chữa ho có đờm, tức ngực

• Thành phần: Trần bì 6g, bán hạ chế 6g, phục linh 12g, cam thảo 3g.
• Cách làm: Sắc nước uống, chia làm 2 lần trong ngày.

4. Giảm đau và sưng tinh hoàn

• Thành phần: Trần bì 4g, hạt vải sao vàng 4g, đại hồi 2g.
• Cách làm: Nghiền nhỏ thành bột, mỗi lần uống 4-8g pha với nước ấm, ngày 2 lần.

5. Chữa sưng vú ở phụ nữ cho con bú

• Thành phần: Lá quýt 20 lá, qua lâu nhân 1/2 hạt, xuyên khung 3g, hoàng cầm 3g, Trần bì 3g, cam thảo sống 1.5g.
• Cách làm: Sắc nước uống nhiều lần trong ngày.

6. Điều trị tỳ vị bất hòa, đầy bụng, chán ăn

• Thành phần: Trần bì 30g, thanh bì 30g, tiểu hồi hương 30g, thương truật 30g, nhục quế 30g, cam thảo 30g.
• Cách làm: Nghiền thành bột mịn, uống 6g/lần với nước muối nhạt, ngày dùng 2 lần.

7. Hỗ trợ điều trị suy nhược cơ thể, kém ăn

• Thành phần: Trần bì 3g, hồ tiêu 3g, riềng 6g, gà trống 1 con (khoảng 1kg).
• Cách làm: Làm sạch gà, chặt miếng nhỏ. Các vị thuốc cho vào túi vải xô, hầm cùng gà với nước và gia vị, đun nhỏ lửa đến khi nhừ. Chia làm 2–3 lần ăn trong ngày. Tuần dùng 2–3 lần.

8. Hỗ trợ điều trị viêm loét dạ dày – tá tràng

Thành phần:

• Cách 1: Trần bì 20g, hương phụ sao dấm 15g, thịt gà 100g.
• Cách 2: Trần bì 15–20g, gạo tẻ 150g.

Cách làm:

• Cách 1: Sắc trần bì và hương phụ lấy nước, bỏ bã, kho với thịt gà đã rửa sạch, thái lát. Khi gần cạn nước, thêm gừng đập dập, hành và gia vị, đảo đều, ăn nóng.
• Cách 2: Sắc hoặc hãm trần bì lấy nước, nấu cùng gạo thành cháo, thêm đường hoặc muối tùy khẩu vị (dùng nóng).

Cách sử dụng Trần bì hiệu quả

Để tận dụng tối đa những lợi ích mà Trần bì mang lại, điều quan trọng là phải hiểu rõ cách sử dụng đúng và lựa chọn liều lượng phù hợp với từng mục đích điều trị. Việc sử dụng đúng không chỉ giúp đạt hiệu quả tốt nhất mà còn đảm bảo an toàn, tránh những tác dụng phụ không mong muốn. Dưới đây là hướng dẫn chi tiết về cách sử dụng Trần bì hiệu quả, giúp bạn khai thác tối đa giá trị của loại dược liệu quý này.

1. Trong điều trị bệnh

Dạng sắc uống:

• Sử dụng liều lượng phổ biến từ 4-12g/ngày, tùy thuộc vào tình trạng sức khỏe và chỉ định của thầy thuốc.
• Phù hợp để chữa các vấn đề tiêu hóa, ho, và bệnh về đường hô hấp.

Dạng bột:

• Trần bì được phơi khô và nghiền thành bột mịn, pha với nước ấm để uống.
• Liều dùng 2-4g mỗi lần, ngày uống 2-3 lần.

2. Trong ẩm thực

• Làm gia vị: Trần bì được thêm vào các món cháo, canh để tăng hương vị và hỗ trợ tiêu hóa.
• Pha trà thảo mộc: Dùng 1-2g Trần bì khô hãm với nước nóng, uống hàng ngày giúp thanh lọc cơ thể và cải thiện sức khỏe.

Tác dụng phụ có thể xảy ra khi lạm dụng Trần bì

Dù Trần bì là một thảo dược quý với nhiều lợi ích sức khỏe, việc sử dụng không đúng cách hoặc quá liều có thể gây ra những tác dụng phụ như sau:

• Rối loạn tiêu hóa: Sử dụng Trần bì với liều lượng cao hoặc liên tục trong thời gian dài có thể kích ứng niêm mạc dạ dày, gây buồn nôn, đau bụng, tiêu chảy, hoặc đầy hơi.
• Mất cân bằng khí huyết: Theo y học cổ truyền, việc lạm dụng Trần bì có thể gây ra tình trạng “hư khí,” khiến cơ thể mệt mỏi, suy nhược, chóng mặt, và giảm sức đề kháng.
• Dị ứng hoặc kích ứng da: Một số người nhạy cảm với tinh dầu trong Trần bì có thể gặp các triệu chứng như phát ban, ngứa, nổi mẩn khi tiếp xúc trực tiếp hoặc sử dụng bằng đường uống.
• Tăng nguy cơ tương tác thuốc: Các flavonoid trong Trần bì, đặc biệt là hesperidin và naringin, có thể làm giảm hiệu quả của thuốc chống đông máu hoặc làm tăng nguy cơ chảy máu khi dùng đồng thời với các loại thuốc này.
• Tăng huyết áp tạm thời: Sử dụng lượng lớn tinh dầu Trần bì có thể kích thích hệ thần kinh giao cảm, gây tăng nhịp tim, tăng huyết áp tạm thời, hoặc cảm giác bồn chồn.
• Rối loạn giấc ngủ: Một số người sử dụng Trần bì với liều cao có thể cảm thấy khó ngủ do tác dụng kích thích từ các thành phần trong tinh dầu.

Cách phòng tránh tác dụng phụ

• Sử dụng đúng liều lượng khuyến nghị, không vượt quá 12g/ngày.
• Tránh lạm dụng liên tục trong thời gian dài mà không có sự tư vấn từ bác sĩ hoặc thầy thuốc.
• Nếu đang sử dụng thuốc Tây y, cần hỏi ý kiến bác sĩ trước khi dùng Trần bì để tránh tương tác thuốc.

Lưu ý khi sử dụng Trần bì

Trần bì là một vị thuốc quý trong Đông y, tuy nhiên việc sử dụng cần phải đúng đối tượng, liều lượng và phương pháp để đạt hiệu quả tốt nhất. Dưới đây là những lưu ý quan trọng khi sử dụng Trần bì:

1. Đối tượng nên sử dụng

• Người gặp các vấn đề tiêu hóa như đầy bụng, khó tiêu, buồn nôn.
• Người bị ho, viêm phế quản, hoặc các bệnh về đường hô hấp.
• Người muốn tăng cường sức khỏe tự nhiên bằng thảo dược.

2. Đối tượng không nên sử dụng hoặc cần thận trọng

• Phụ nữ mang thai: Không sử dụng Trần bì mà không có sự tư vấn của bác sĩ, vì một số hoạt chất có thể gây kích thích tử cung.
• Trẻ em dưới 6 tuổi: Chỉ dùng khi có chỉ định từ bác sĩ hoặc thầy thuốc .
• Người mẫn cảm: Những người dị ứng với tinh dầu Trần bì cần tránh sử dụng để không gây kích ứng.

3. Liều lượng khuyến nghị

• Không nên dùng quá 12g/ngày đối với Trần bì khô dưới dạng sắc hoặc bột .
• Tránh sử dụng liên tục trong thời gian dài mà không có sự tư vấn của chuyên gia.

4. Kết hợp đúng cách

• Khi dùng Trần bì với các thảo dược khác, nên tuân thủ hướng dẫn để tránh tương tác bất lợi. Ví dụ: Không nên kết hợp với các vị thuốc có tính đại hàn hoặc đại nhiệt.

Trần bì có gì khác so với Tần bì?

Dù có tên gọi gần giống nhau, Trần bì và Tần bì là hai vị thuốc đông y với nguồn gốc và công dụng hoàn toàn khác biệt.

• Nguồn gốc: Trần bì là vỏ quả chín khô của cây quýt (Citrus reticulata), thuộc họ Cam (Rutaceae), trong khi Tần bì là vỏ thân hoặc vỏ cành của cây tần bì (Fraxinus rhynchophylla), thuộc họ Nhài (Oleaceae).
• Tính chất và tác dụng: Trần bì có vị đắng, cay, tính ấm, chuyên trị khí trệ, đầy bụng, khó tiêu, ho có đờm. Ngược lại, Tần bì có vị đắng, chát, tính hàn, dùng thanh nhiệt, táo thấp, trị lỵ, táo kết đại tràng và các bệnh ngoài da.
• Ứng dụng: Trần bì thường được dùng trong các bài thuốc chữa bệnh tiêu hóa và hô hấp, như ho có đờm, đầy hơi. Tần bì lại hiệu quả trong điều trị các bệnh đường ruột và viêm da, chẳng hạn như lỵ trực khuẩn hoặc ngứa da.

Mua Trần bì ở đâu?

Trần bì là dược liệu phổ biến và dễ tìm mua, nhưng để đảm bảo chất lượng và hiệu quả, người tiêu dùng cần lựa chọn nơi mua cẩn thận. Dưới đây là những gợi ý về điểm mua trần bì:

• Hiệu thuốc đông y truyền thống: Chọn mua Trần bì tại các hiệu thuốc lâu năm, đặc biệt là các tiệm thuốc Bắc hoặc Nam uy tín ở địa phương. Những cơ sở này thường cung cấp Trần bì được chế biến và bảo quản đúng chuẩn, đảm bảo chất lượng dược liệu.
• Cửa hàng thảo dược trực tuyến: Các cửa hàng online chuyên bán thảo dược, bao gồm Trần bì lâu năm, cũng là lựa chọn đáng tin cậy. Bạn có thể tham khảo các website như Thảo Dược Minh Đức hoặc Vườn Thảo Dược, nơi cung cấp sản phẩm có đánh giá cao và chính sách bảo đảm chất lượng.
• Chợ địa phương: Tại các khu chợ truyền thống, bạn có thể tìm thấy Trần bì do các hộ gia đình tự chế biến. Tuy nhiên, khi mua tại đây, cần kiểm tra kỹ sản phẩm để tránh mua phải Trần bì bị ẩm mốc hoặc kém chất lượng.

Lưu ý khi mua: Chọn Trần bì có màu nâu sậm, thơm tự nhiên, không bị ẩm mốc. Ưu tiên mua Trần bì lâu năm (từ 3 năm trở lên) để đảm bảo giá trị dược tính cao.

Kết luận:

Trần bì không chỉ là một dược liệu quý trong y học cổ truyền mà còn mang lại nhiều lợi ích tuyệt vời cho sức khỏe, đặc biệt trong việc hỗ trợ tiêu hóa, cải thiện hô hấp và tăng cường sức đề kháng. Sử dụng Trần bì đúng cách và kết hợp với một chế độ dinh dưỡng hợp lý sẽ giúp bạn cải thiện sức khỏe, chống lại các bệnh lý và nâng cao chất lượng cuộc sống. Tuy nhiên, để đảm bảo hiệu quả và an toàn khi sử dụng, việc chọn lựa sản phẩm chất lượng và hiểu rõ liều lượng cũng như cách dùng là yếu tố quyết định.

Mediphar USA với hơn 20 năm kinh nghiệm nghiên cứu và phát triển các sản phẩm chăm sóc sức khỏe, luôn cam kết mang đến những sản phẩm đạt tiêu chuẩn quốc tế, đảm bảo chất lượng vượt trội và hiệu quả bền vững. Sản phẩm Thiên môn bổ phế, với thành phần Trần bì được chiết xuất và sản xuất theo công nghệ hiện đại, là sự lựa chọn lý tưởng giúp bạn tận dụng tối đa công dụng của Trần bì trong việc bảo vệ và cải thiện sức khỏe.

>>> Xem ngay sản phẩm: Thiên môn bổ phế

Sự kết hợp hoàn hảo giữa truyền thống và công nghệ tiên tiến trong Thiên môn bổ phế sẽ đồng hành cùng bạn và gia đình trong hành trình chăm sóc sức khỏe, mang lại cuộc sống khỏe mạnh, năng động và tràn đầy sức sống.

Tài liệu tham khảo:

• Đỗ Tất Lợi. (2022). Những cây thuốc và vị thuốc Việt Nam (tr. 384–385). Nhà xuất bản Hồng Đức. ISBN 978-604-82-0000-0.
• Đỗ Huy Bích, Phạm Kim Mãn, Nguyễn Thượng Đồng, & Nguyễn Tập. (2006). Cây thuốc và động vật làm thuốc ở Việt Nam (tập 2, tr. 555–558). Nhà xuất bản Khoa học và Kỹ thuật.
• Song, L., Xiong, P., Zhang, W., Hu, H., Tang, S., Jia, B., & Huang, W. (2022). Mechanism of Citri Reticulatae Pericarpium as an Anticancer Agent from the Perspective of Flavonoids: A Review. Molecules (Basel, Switzerland), 27(17), 5622: https://doi.org/10.3390/molecules27175622
• Bộ Y tế. (2025, ngày 7 tháng 1). Trần bì – vị thuốc nên có trong nhà. Bộ Y tế: https://moh.gov.vn/tin-tong-hop/-/asset_publisher/k206Q9qkZOqn/content/tran-bi-vi-thuoc-nen-co-trong-nha
• Sức khỏe & Đời sống. (2025, ngày 7 tháng 1). Phân biệt vị thuốc tần bì và trần bì. Sức khỏe & Đời sống: https://suckhoedoisong.vn/phan-biet-vi-thuoc-tan-bi-va-tran-bi-169170338.htm

Dược sĩ Phạm Cao Hà

Đã kiểm duyệt nội dung

Tôi là dược sĩ Phạm Cao Hà, hiện đang giữ vai trò cố vấn chuyên môn tại Công ty TNHH Mediphar USA. Với gần 40 năm kinh nghiệm trong lĩnh vực nghiên cứu và quản lý chất lượng sản phẩm thực phẩm chức năng bảo vệ sức khỏe, tôi cam kết cung cấp những thông tin chính xác và hữu ích cho cộng đồng.

Hy vọng rằng những kiến thức và kinh nghiệm mà tôi chia sẻ trên website medipharusa.com sẽ hỗ trợ Quý Đối Tác và Khách Hàng của công ty trong việc hiểu biết sâu sắc hơn về lĩnh vực dược phẩm và thực phẩm chức năng.

> Xem thêm về tác giả