Không dung nạp lactose là gì? Nguyên nhân, triệu chứng và cách khắc phục

Bạn có từng uống sữa hoặc ăn các sản phẩm từ sữa như phô mai, kem, sữa chua sau đó bị đầy hơi, đau bụng, hoặc tiêu chảy? Nhiều người lầm tưởng đây chỉ là rối loạn tiêu hóa thông thường, nhưng thực tế nguyên nhân có thể xuất phát từ tình trạng không dung nạp lactose. Đây là một vấn đề tiêu hóa khá phổ biến, ảnh hưởng đến hàng triệu người trên thế giới, trong đó có cả trẻ em và người trưởng thành.

Không dung nạp lactose không phải là bệnh lý nguy hiểm, nhưng nó gây khó chịu, ảnh hưởng đến sinh hoạt và chế độ dinh dưỡng hằng ngày. Trong bài viết này, Mediphar USA sẽ giúp bạn tìm hiểu chi tiết về không dung nạp lactose là gì, nguyên nhân gây ra, triệu chứng thường gặp và cách xử lý hiệu quả.

Không dung nạp lactose là gì?

Không dung nạp lactose là tình trạng cơ thể thiếu hụt hoặc giảm sản xuất enzyme lactase, một loại enzyme quan trọng được tiết ra từ ruột non. Enzyme lactase có chức năng phân giải lactose – một loại đường đôi có trong sữa và các sản phẩm từ sữa thành hai đường đơn là glucose và galactose để cơ thể có thể hấp thụ.

Khi thiếu enzyme lactase, lactose không được tiêu hóa hoàn toàn sẽ di chuyển xuống ruột già, nơi các vi khuẩn đường ruột lên men lactose này. Quá trình lên men tạo ra khí và các axit hữu cơ, dẫn đến những triệu chứng tiêu hóa khó chịu như đầy hơi, đau bụng, và tiêu chảy.

Điều quan trọng là cần phân biệt không dung nạp lactose với dị ứng sữa.

• Không dung nạp lactose: liên quan đến hệ tiêu hóa, do thiếu enzyme lactase.
• Dị ứng sữa: liên quan đến hệ miễn dịch, có thể gây phản ứng nghiêm trọng như nổi mề đay, khó thở, thậm chí sốc phản vệ.

Như vậy, không dung nạp lactose không nguy hiểm tính mạng, nhưng ảnh hưởng đến chất lượng sống do có thể gây ra các triệu chứng khó chịu ở đường tiêu hóa.

Nguyên nhân gây không dung nạp lactose

Có nhiều nguyên nhân dẫn đến tình trạng không dung nạp lactose. Nhưng được chia thành 3 nhóm chính:

Nguyên nhân nguyên phát

Đây là dạng không dung nạp lactose phổ biến nhất. Ở giai đoạn sơ sinh, trẻ thường sản xuất đủ enzyme lactase để tiêu hóa hoàn toàn lượng sữa – nguồn dinh dưỡng duy nhất trong những tháng đầu đời. Khi trẻ lớn dần và bắt đầu ăn dặm, thay thế sữa bằng nhiều loại thực phẩm khác, lượng lactase cơ thể tạo ra sẽ giảm đi. Thông thường, mức lactase vẫn duy trì đủ để tiêu hóa lượng sữa trong khẩu phần ăn thông thường của người trưởng thành.

Tuy nhiên, ở những người mắc không dung nạp lactose nguyên phát, quá trình giảm lactase diễn ra mạnh mẽ hơn bình thường, đặc biệt khi bước vào tuổi trưởng thành. Kết quả là lượng lactase trong ruột non không còn đủ để phân giải lactose, khiến các sản phẩm từ sữa trở nên khó tiêu hóa và dễ gây ra các triệu chứng rối loạn tiêu hóa.

Nguyên nhân thứ phát

Không dung nạp lactose thứ phát xảy ra khi ruột non giảm sản xuất enzyme lactase do ảnh hưởng từ bệnh lý, chấn thương hoặc phẫu thuật. Khác với dạng nguyên phát mang yếu tố di truyền, dạng thứ phát là hậu quả của những tổn thương niêm mạc ruột non – nơi trực tiếp sản xuất lactase.

Một số nguyên nhân phổ biến bao gồm:

• Nhiễm trùng đường ruột do virus, vi khuẩn hoặc ký sinh trùng: Các tác nhân này có thể làm tổn thương niêm mạc ruột non, khiến cơ thể tạm thời mất khả năng tiêu hóa lactose.
• Bệnh Celiac: đây là rối loạn tự miễn liên quan đến gluten. Khi người bệnh ăn thực phẩm chứa gluten, hệ miễn dịch tấn công niêm mạc ruột non và làm hỏng các tế bào sản xuất lactase.
• Vi khuẩn phát triển quá mức ở ruột non: tình trạng này can thiệp vào hoạt động bình thường của lactase, gây rối loạn tiêu hóa lactose.
• Bệnh Crohn và các bệnh viêm ruột mạn tính khác: có thể ảnh hưởng trực tiếp đến chức năng của ruột non, từ đó làm giảm sản xuất lactase.

Điểm khác biệt của không dung nạp lactose thứ phát là tình trạng này có khả năng cải thiện khi nguyên nhân nền được kiểm soát. Khi điều trị và kiểm soát tốt bệnh lý gây tổn thương ruột non, mức lactase có thể tăng dần, giúp giảm nhẹ hoặc ổn định các triệu chứng. Tuy nhiên, không phải trường hợp nào cũng hồi phục hoàn toàn. Mức độ cải thiện và thời gian hồi phục phụ thuộc vào mức độ tổn thương niêm mạc ruột và thể trạng từng người, có thể kéo dài từ vài tuần đến vài tháng.

Nguyên nhân bẩm sinh

Không dung nạp lactose bẩm sinh là dạng rất hiếm gặp, xảy ra ngay từ khi trẻ vừa chào đời. Nguyên nhân là do thiếu hụt hoàn toàn hoặc gần như hoàn toàn enzyme lactase – tình trạng này có tính chất di truyền. Rối loạn di truyền này được truyền theo cơ chế lặn trên nhiễm sắc thể thường, tức là trẻ chỉ mắc bệnh khi nhận cả hai bản sao gen bất thường từ cả cha và mẹ.

Trẻ mắc không dung nạp lactose bẩm sinh thường có biểu hiện tiêu chảy nặng, mất nước ngay sau khi bú sữa mẹ hoặc sữa công thức, bởi vì cơ thể không thể phân giải được lượng lactose trong sữa. Đây là tình trạng cần được chẩn đoán sớm và thay thế bằng các loại sữa đặc biệt không chứa lactose để đảm bảo dinh dưỡng.

Triệu chứng thường gặp của không dung nạp lactose

Triệu chứng không dung nạp lactose thường xuất hiện trong vòng 30 phút đến 2 giờ sau khi tiêu thụ sản phẩm chứa lactose. Mức độ nghiêm trọng phụ thuộc vào lượng lactose tiêu thụ và mức độ thiếu hụt enzyme lactase của mỗi người.

Đau bụng là triệu chứng phổ biến nhất, thường tập trung ở vùng bụng dưới và có thể kèm theo cảm giác chuột rút. Đầy hơi và tức bụng xảy ra do quá trình lên men lactose tạo ra khí trong ruột già. Tiêu chảy là triệu chứng điển hình, thường có tính chất nước và có thể kèm theo âm thanh ruột non.

Nôn mửa có thể xảy ra ở một số trường hợp, đặc biệt khi tiêu thụ lượng lớn sản phẩm chứa lactose. Ợ chua và ợ hơi cũng là những triệu chứng thường gặp do tích tụ khí trong dạ dày và ruột.

Cách xử lý và kiểm soát không dung nạp lactose

Hiện nay, chưa có phương pháp điều trị triệt để không dung nạp lactose. Tuy nhiên, người mắc hoàn toàn có thể kiểm soát triệu chứng bằng cách điều chỉnh chế độ ăn uống và lối sống.

Chẩn đoán chính xác

Trước khi áp dụng các biện pháp điều trị, việc chẩn đoán chính xác không dung nạp lactose là vô cùng quan trọng. Có nhiều phương pháp chẩn đoán mà bác sĩ có thể sử dụng:

• Xét nghiệm hơi thở hydro: Đây là xét nghiệm phổ biến nhất. Người bệnh sẽ được uống dung dịch chứa lactose, sau đó bác sĩ đo nồng độ khí hydro và metan trong hơi thở. Khi lactose không được hấp thu ở ruột non, vi khuẩn ruột già sẽ lên men tạo khí. Nếu lượng khí đo được trong hơi thở tăng cao, điều đó chứng tỏ cơ thể không tiêu hóa tốt lactose.
• Xét nghiệm đường huyết: Trong trường hợp xét nghiệm hơi thở không rõ ràng, bác sĩ có thể làm thêm xét nghiệm đường huyết. Phương pháp này đo lượng đường trong máu trước và sau khi người bệnh uống lactose. Nếu đường huyết không tăng, điều đó cho thấy lactose không được phân giải thành glucose và galactose để hấp thu, tức là cơ thể không dung nạp lactose.
  Xét nghiệm độ axit trong phân: Xét nghiệm này thường áp dụng cho trẻ sơ sinh và trẻ nhỏ. Sau khi cho trẻ tiêu thụ lactose, bác sĩ sẽ lấy mẫu phân để phân tích. Nồng độ axit lactic và các sản phẩm phụ khác trong phân cao chứng tỏ lactose không được hấp thu mà bị lên men trong ruột, dẫn đến tình trạng không dung nạp lactose.

Điều chỉnh chế độ ăn uống

Quản lý không dung nạp lactose chủ yếu thông qua việc điều chỉnh chế độ ăn uống. Không nhất thiết phải loại bỏ hoàn toàn lactose, mà cần tìm ra mức độ dung nạp của bản thân. Nhiều người có thể dung nạp lượng nhỏ lactose, khoảng 12-15g (tương đương một cốc sữa nhỏ) mỗi ngày. Việc chia nhỏ lượng lactose trong ngày thay vì tiêu thụ một lần có thể giúp giảm triệu chứng.

Người tiêu dùng có thể lựa chọn các sản phẩm sữa có hàm lượng lactose thấp như phô mai cứng, sữa chua có chứa men vi sinh. Các sản phẩm sữa không chứa lactose hoặc sữa thực vật (sữa hạnh nhân, sữa yến mạch, sữa đậu nành) là những lựa chọn tốt thay thế.

Sử dụng enzyme lactase

Enzyme lactase tổng hợp có thể được sử dụng như một phương pháp hỗ trợ hiệu quả. Các viên uống chứa lactase có thể được sử dụng trước khi ăn các sản phẩm chứa lactose.

Lactase dạng giọt có thể được thêm trực tiếp vào sữa trước khi sử dụng 24 giờ, giúp phân giải lactose sẵn có. Hiệu quả của enzyme lactase tổng hợp khác nhau giữa các cá nhân và cần thử nghiệm để tìm ra liều lượng phù hợp.

Bổ sung chất dinh dưỡng

Khi hạn chế sử dụng sản phẩm từ sữa, cần chú ý bổ sung các chất dinh dưỡng quan trọng mà sữa cung cấp, đặc biệt là canxi và vitamin D. Các nguồn canxi thay thế bao gồm rau xanh đậm màu (cải bó xôi, cải xoăn), hạt vừng, hạnh nhân, cá có xương nhỏ (cá cơm, cá cam), và các sản phẩm được bổ sung canxi như nước trái cây, đậu phụ. Vitamin D có thể được bổ sung thông qua việc phơi nắng hợp lý, ăn cá béo (cá hồi, cá thu), hoặc sử dụng thực phẩm chức năng theo chỉ dẫn của bác sĩ.

Lời khuyên khi sống chung với tình trạng không dung nạp lactose

Đọc kỹ nhãn thực phẩm

Đây là kỹ năng quan trọng để tránh các nguồn lactose “ẩn” trong thực phẩm. Nhiều loại thực phẩm có chứa lactose cao như sữa đặc, kem đặc, phô mai tươi, phô mai Ricotta. Bên cạnh đó đồ ăn nhẹ, sản phẩm bánh nướng, kẹo và sữa công thức cho trẻ sơ sinh cũng chứa lactose mà người tiêu dùng cần lưu ý.

Tham khảo ý kiến chuyên gia dinh dưỡng

Trẻ em, phụ nữ mang thai, cho con bú và người cao tuổi cần được tư vấn cụ thể để đảm bảo đủ dưỡng chất mà không gặp rắc rối tiêu hóa. Bác sĩ hoặc chuyên gia dinh dưỡng sẽ giúp xây dựng kế hoạch ăn uống, lựa chọn sữa công thức phù hợp hoặc chỉ định bổ sung khi cần.

Không tự ý kiêng khem quá mức

Nhiều người nhầm lẫn rằng phải loại bỏ hoàn toàn sản phẩm từ sữa. Trên thực tế, nhiều người vẫn dung nạp được một lượng nhỏ lactose, nhất là khi dùng kèm thực phẩm khác. Phô mai cứng có hàm lượng lactose rất thấp và cũng được dung nạp tốt. Điều quan trọng là duy trì chế độ ăn đa dạng, cân bằng, tránh thiếu hụt dinh dưỡng lâu dài.

Kết luận

Không dung nạp lactose là tình trạng phổ biến, xảy ra khi cơ thể thiếu enzyme lactase để tiêu hóa đường lactose trong sữa. Dù không nguy hiểm tính mạng, nhưng nó ảnh hưởng đáng kể đến sinh hoạt và chế độ dinh dưỡng hằng ngày.

Bằng cách nhận biết sớm triệu chứng, điều chỉnh chế độ ăn uống, sử dụng enzyme bổ sung và lựa chọn thực phẩm thay thế phù hợp, người mắc hoàn toàn có thể kiểm soát tình trạng này và sống khỏe mạnh.

Nếu bạn thường xuyên gặp rối loạn tiêu hóa sau khi dùng sữa, đừng chủ quan. Hãy đến bác sĩ để được chẩn đoán chính xác và nhận tư vấn dinh dưỡng hợp lý, đảm bảo sức khỏe lâu dài.

Nguồn tham khảo:

1. Lactose intolerance – Symptoms & causes – Mayo Clinic
2. Lactose Intolerance: Symptoms, Diagnostic Tests & Treatment | Cleveland Clinic
3. Lactose Intolerance – Cause, Symptoms, Diagnosis, Treatment | WebMD
4. Lactose intolerance | Dietitians Australia

Dược sĩ Phạm Cao Hà

Đã kiểm duyệt nội dung

Tôi là dược sĩ Phạm Cao Hà, hiện đang giữ vai trò cố vấn chuyên môn tại Công ty TNHH Mediphar USA. Với gần 40 năm kinh nghiệm trong lĩnh vực nghiên cứu và quản lý chất lượng sản phẩm thực phẩm chức năng bảo vệ sức khỏe, tôi cam kết cung cấp những thông tin chính xác và hữu ích cho cộng đồng.

Hy vọng rằng những kiến thức và kinh nghiệm mà tôi chia sẻ trên website medipharusa.com sẽ hỗ trợ Quý Đối Tác và Khách Hàng của công ty trong việc hiểu biết sâu sắc hơn về lĩnh vực dược phẩm và thực phẩm chức năng.

> Xem thêm về tác giả