Cây xá xị: Cây thuốc nam với nhiều công dụng đối với sức khỏe

Cây xá xị từ lâu đã được biết đến như một món quà từ thiên nhiên, không chỉ mang lại giá trị trong lĩnh vực y học cổ truyền mà còn gắn liền với đời sống văn hóa của người Việt. Được mệnh danh là một trong những dược liệu quý, cây xá xị không chỉ nổi bật bởi hương thơm đặc trưng mà còn bởi những công dụng đa dạng và độc đáo trong hỗ trợ sức khỏe. Đặc biệt, tinh dầu chiết xuất từ xá xị đã và đang trở thành một sản phẩm được ưa chuộng nhờ khả năng chăm sóc sức khỏe và làm dịu tinh thần hiệu quả.

Trong bài viết này, hãy cùng Mediphar USA với hơn 20 kinh nghiệm trong ngành sản xuất thực phẩm chức năng khám phá chi tiết về cây xá xị, công dụng vượt trội và cách sử dụng tinh dầu xá xị đúng cách để tận dụng tối đa lợi ích mà thiên nhiên ban tặng nhé.

Giới thiệu về cây xá xị

Cây xá xị, còn được gọi với những tên dân gian như vù hương hay rè hương, thuộc họ Long não (Lauraceae) và có tên khoa học là Cinnamomum parthenoxylon. Đây là một loại cây gỗ quý, các bộ phận như lá, thân, rễ và quả đều có thể được sử dụng làm dược liệu. Cây xá xị nở hoa vào khoảng từ tháng 3 đến tháng 6, và kết quả vào thời gian từ tháng 7 đến tháng 9 hàng năm.

Tại Việt Nam, cây thường mọc rải rác ở các tỉnh miền núi như Quảng Ninh, Cao Bằng, Thái Nguyên, Quảng Bình, Nghệ An, Quảng Trị, Quảng Nam và Thừa Thiên Huế. Tuy nhiên, do tình trạng khai thác quá mức, loài cây này ngày càng khan hiếm, đòi hỏi cần có các biện pháp bảo vệ và phát triển bền vững để gìn giữ nguồn tài nguyên quý giá này.

Thành phần hóa học của cây xá xị

Cây xá xị là một nguồn dược liệu quý nhờ chứa hàm lượng tinh dầu cao trong lá, thân, gỗ và rễ, dao động từ 2% đến 4%. Tinh dầu xá xị đặc biệt được đánh giá cao nhờ các thành phần hoạt chất chính như safrol (chiếm khoảng 75%), phelandren, beta-pinene, eugenol và aldehyde cinnamic.

Những thành phần này không chỉ mang lại hương thơm đặc trưng mà còn có nhiều tác dụng dược lý quan trọng

Cơ chế tác động dược lý của các thành phần trong cây xá xị

Cây xá xị, thuộc chi Quế (Cinnamomum), chứa cinnamaldehyde – thành phần hoạt chất chiếm từ 65% đến 80% trong tinh dầu tự nhiên. Đây là hợp chất mang lại nhiều lợi ích sức khỏe và được ứng dụng rộng rãi trong y học cổ truyền cũng như hiện đại.

Cinnamaldehyde có tác dụng hỗ trợ tiêu hóa, đặc biệt trong các trường hợp như khó tiêu, đầy hơi, buồn nôn, đau bụng quặn, tiêu hóa chậm, tiêu chảy và mất trương lực tiêu hóa. Cơ chế chống co thắt của hợp chất catechin trong nhóm thực vật này góp phần giảm buồn nôn và nôn, trong khi tinh dầu dễ bay hơi hỗ trợ phân hủy chất béo, giúp quá trình tiêu hóa diễn ra hiệu quả hơn.

Ngoài ra, thực vật thuộc chi Quế còn mang lại lợi ích trong việc kiểm soát đường huyết, đặc biệt ở bệnh nhân tiểu đường loại II. Các nghiên cứu cho thấy cinnamaldehyde và flavonoid như polymer methyl hydroxychalcone (MHCP) có khả năng cải thiện khả năng tiếp nhận insulin của tế bào, giúp điều hòa quá trình chuyển hóa glucose và kiểm soát lượng đường trong máu.

Không chỉ dừng lại ở hỗ trợ tiêu hóa và điều hòa đường huyết, cinnamaldehyde còn được ghi nhận với khả năng giảm đau nhờ ức chế prostaglandin và hạn chế tình trạng đông máu do tiểu cầu. Điều này giúp tăng cường lưu thông máu và giảm viêm, đặc biệt hữu ích trong điều trị các bệnh lý như viêm khớp dạng thấp.

Bên cạnh các tác dụng vật lý, chúng còn có lợi ích đáng kể về mặt tinh thần. Mùi hương đặc trưng của cinnamaldehyde được chứng minh là cải thiện trí nhớ, khả năng vận động thị giác và hỗ trợ điều trị các rối loạn tâm lý như trầm cảm nhờ tác dụng kích thích nhận thức và giảm căng thẳng.

Với các lợi ích đa dạng này, nhóm thực vật thuộc chi Quế, bao gồm cây xá xị, ngày càng khẳng định vai trò quan trọng trong chăm sóc sức khỏe toàn diện.

Công dụng của cây xá xị

Công dụng của rễ, thân, lá và quả cây xá xị

• Rễ và thân cây: Thường được sử dụng để điều trị các vấn đề liên quan đến dạ dày lạnh, viêm dạ dày, đau bụng, tiêu hóa kém và ho gà.[1]
• Lá cây: Có tác dụng giảm đau, cầm máu, chữa đau dạ dày và điều trị mẩn ngứa. Liều dùng phổ biến là 9–15g lá tươi mỗi ngày, sắc lấy nước uống. Ngoài ra, lá còn được dùng ngoài da bằng cách sắc nước để rửa vùng bị ngứa hoặc giã nát rồi đắp trực tiếp lên da.[1]
• Quả cây: Được sử dụng để chữa ho gà, sốt cao và bệnh lỵ. Liều dùng thường là 6–9g quả khô, nghiền thành bột và chia uống nhiều lần trong ngày để đạt hiệu quả tối ưu.[1]

Tinh dầu xá xị – nguồn dược liệu quý

Tinh dầu xá xị, chiết xuất từ các bộ phận của cây, là một sản phẩm tự nhiên quý giá với nhiều lợi ích vượt trội. Các nghiên cứu đã chỉ ra rằng tinh dầu này có tác dụng:[3]

• Chống oxy hóa: Giúp bảo vệ cơ thể trước các gốc tự do gây hại.
• Kháng khuẩn và kháng nấm: Đặc biệt hiệu quả đối với 7 chủng vi khuẩn (E. coli, S. typhimurium, Shigella sp., B. cereus, B. subtilis, B. licheniformis, B. megaterium) và 2 chủng nấm (A. niger, Trichoderma spp.).
• Chống viêm và hạ huyết áp: Hỗ trợ điều trị các bệnh viêm nhiễm và giúp ổn định huyết áp.
• Hỗ trợ tiêu hóa: Giúp phân hủy chất béo, cải thiện chức năng tiêu hóa.
• Ứng dụng y học hiện đại: Được nghiên cứu trong việc chống đái tháo đường, tan máu và điều hòa enzyme glycosidase.

Hướng dẫn sử dụng cây xá xị hiệu quả

Bài thuốc Đông y có chứa xá xị

Thành phần: Một lượng bằng nhau quả xá xị và lá khuynh diệp (6g)

Cách chế biến

• Rửa sạch quả xá xị và lá khuynh diệp.
• Cho cả hai nguyên liệu vào nồi, thêm nước.
• Đun nhỏ lửa đến khi còn một khoảng vừa đủ (200ml) nước thì tắt bếp.

Cách dùng

• Chia nước sắc thành 2–3 lần uống trong ngày.
• Dùng khi còn ấm để đạt hiệu quả tốt nhất.

Công dụng: Bài thuốc này hỗ trợ hiệu quả trong việc điều trị ho gà và bệnh kiết lỵ. Quả xá xị có đặc tính kháng khuẩn và chống viêm, trong khi lá khuynh diệp giúp giảm ho, sát khuẩn và làm dịu niêm mạc hô hấp, tăng cường khả năng phục hồi cho người dùng.

Cách sử dụng tinh dầu xá xị hiệu quả

Nhiều nhà sản xuất tinh dầu xá xị khuyến cáo nên hạn chế hoặc tránh sử dụng trực tiếp lên da. Để đảm bảo an toàn, tinh dầu xá xị cần được pha loãng ở nồng độ thấp trước khi tiếp xúc với da. Một hướng dẫn thông thường là pha loãng tinh dầu ở nồng độ không vượt quá 0,01%, tương đương với 1 giọt tinh dầu pha trong khoảng 30–40ml dầu nền hoặc dung dịch khác.

Sử dụng trong máy khuếch tán hoặc làm thơm phòng

Tinh dầu xá xị mang lại hương thơm dễ chịu, giúp thư giãn và thanh lọc không khí. Bạn có thể:

• Nhỏ 1–2 giọt tinh dầu xá xị lên các túi thơm vải hoặc hoa khô để tạo hương cho không gian.
• Thêm vài giọt tinh dầu vào máy khuếch tán cùng với nước để lan tỏa hương thơm tự nhiên trong phòng.
• Sử dụng tinh dầu trong các sản phẩm xịt phòng thương mại có sẵn hương xá xị.

Pha cùng dầu dưỡng da hoặc dầu massage

Tinh dầu xá xị có thể được dùng để massage hoặc dưỡng ẩm da khi pha loãng đúng cách. Bạn có thể pha 1 giọt tinh dầu xá xị với 2–3 cốc dầu nền, chẳng hạn như dầu hạnh nhân, để massage cơ thể hoặc dưỡng ẩm da.

Sử dụng thanh dược liệu chứa tinh dầu tự nhiên

Bên cạnh tinh dầu, bạn cũng có thể tận dụng thanh xá xị tự nhiên cho liệu pháp mùi hương:

• Thả 1–2 thanh dược liệu vào một nồi nước ấm lớn và đun nhỏ lửa để hơi nước lan tỏa hương thơm khắp không gian.
• Thanh quế cũng có thể được dùng làm phụ liệu khi pha trà, cà phê hoặc làm thìa khuấy cho các thức uống nóng, mang lại hương vị đậm đà và độc đáo.

Việc sử dụng tinh dầu xá xị một cách khoa học không chỉ phát huy được lợi ích của loại tinh dầu quý giá này mà còn đảm bảo an toàn, tránh những tác dụng phụ không mong muốn.

Lưu ý khi sử dụng

Mặc dù tinh dầu xá xị có nhiều công dụng tốt cho sức khỏe, nhưng việc sử dụng quá nhiều có thể gây hại cho cơ thể. Cụ thể, việc lạm dụng dầu xá xị có thể làm tăng huyết áp, gây buồn nôn, chóng mặt và các vấn đề khác. Vì vậy, cần thận trọng khi sử dụng.

• Không nên sử dụng trực tiếp dầu xá xị lên da: Trừ khi đã được pha loãng với dầu nền, vì dầu xá xị nguyên chất có thể gây kích ứng hoặc làm tổn thương da.
• Tinh dầu xá xị không tan trong nước: Do đó, bạn không nên đổ dầu xá xị nguyên chất vào nước tắm vì dầu sẽ nổi lên thành giọt và có thể gây bỏng hoặc kích ứng da.
• Không uống tinh dầu xá xị nguyên chất: Việc uống dầu xá xị nguyên chất hoặc cho vào viên nang uống có thể gây bỏng niêm mạc, làm tổn thương đường tiêu hóa, đặc biệt là thực quản. Ngoài ra, tránh bôi dầu xá xị nguyên chất lên nướu răng hoặc để nó tiếp xúc với mắt.
• Chú ý đến dị ứng: Một số người có thể bị dị ứng với quế. Nếu bạn có tiền sử dị ứng với quế, hãy tránh sử dụng tinh dầu xá xị hoặc các sản phẩm chứa dầu xá xị.

Nếu trong quá trình sử dụng tinh dầu xá xị hoặc các sản phẩm từ cây xá xị ghi nhận việc xuất hiện phản ứng dị ứng, cần ngừng sử dụng ngay và tham khảo ý kiến của bác sĩ để được hướng dẫn xử lý kịp thời.

Kết luận

Cây xá xị, với những công dụng vượt trội trong việc hỗ trợ sức khỏe và cải thiện đời sống tinh thần, thực sự là một dược liệu quý giá trong y học cổ truyền. Tuy nhiên, để phát huy tối đa lợi ích mà không gặp phải tác dụng phụ không mong muốn, việc sử dụng cây xá xị và các chế phẩm từ nó cần phải được thực hiện đúng cách và thận trọng.

Hãy luôn nhớ tham khảo ý kiến chuyên gia khi cần thiết để đảm bảo an toàn. Đừng quên tiếp tục theo dõi Mediphar USA, nơi chúng tôi cam kết mang đến cho bạn những kiến thức y tế chính xác, giúp bạn chăm sóc sức khỏe hiệu quả và toàn diện.

Tài liệu tham khảo:

1. Cây thuốc và động vật làm thuốc Việt Nam – tập 2 – Đỗ Tất Lợi – Trang 1075 – 1076.
2. Cinnamomum Species: Bridging Phytochemistry Knowledge, Pharmacological Properties and Toxicological Safety for Health Benefits: https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC8144503/
3. Tối ưu điều kiện tách chiết tinh dầu từ lá xá xị (Cinnamomum parthenoxylon (Jack) Meisn) với sự hỗ trợ của Cellulase
4. Cinnamon Oil Benefits and Uses: https://www.healthline.com/health/cinnamon-oil

Dược sĩ Phạm Cao Hà

Đã kiểm duyệt nội dung

Tôi là dược sĩ Phạm Cao Hà, hiện đang giữ vai trò cố vấn chuyên môn tại Công ty TNHH Mediphar USA. Với gần 40 năm kinh nghiệm trong lĩnh vực nghiên cứu và quản lý chất lượng sản phẩm thực phẩm chức năng bảo vệ sức khỏe, tôi cam kết cung cấp những thông tin chính xác và hữu ích cho cộng đồng.

Hy vọng rằng những kiến thức và kinh nghiệm mà tôi chia sẻ trên website medipharusa.com sẽ hỗ trợ Quý Đối Tác và Khách Hàng của công ty trong việc hiểu biết sâu sắc hơn về lĩnh vực dược phẩm và thực phẩm chức năng.

> Xem thêm về tác giả