Bách bộ: Thảo dược vàng trong y học cổ truyền

Bách Bộ – một loại thảo dược quý giá trong y học cổ truyền – từ lâu đã khẳng định vị thế của mình nhờ khả năng vượt trội trong việc hỗ trợ điều trị ho, cải thiện chức năng hô hấp và nâng cao sức khỏe toàn diện. Nhưng điều gì đã làm nên sự đặc biệt của cây Bách Bộ? Những thành phần bí ẩn nào trong cây đã tạo nên các giá trị y khoa đáng kinh ngạc? Và quan trọng nhất, làm thế nào để khai thác tối đa tiềm năng của thảo dược này một cách an toàn và hiệu quả?

Với hơn hai thập kỷ tiên phong trong ngành sản xuất thực phẩm chức năng, Mediphar USA sẽ đồng hành cùng bạn, giải mã từng “bí mật” ẩn chứa trong Bách Bộ, mang đến góc nhìn mới về những ứng dụng độc đáo của loại cây này trong việc chăm sóc sức khỏe cộng đồng.

Giới Thiệu Về Cây Bách Bộ

Bách Bộ, một loại cây dây leo thân mềm, từ lâu đã được sử dụng phổ biến trong y học cổ truyền và còn được biết đến với nhiều tên gọi khác nhau tùy theo từng dân tộc và vùng miền. Một số tên gọi tiêu biểu bao gồm: Củ ba mươi, dạy đạt ác, slam slip lạc, màn sòi (Tày), bản sam sp (Thái), pê châu chàng (Mông), mùi sấy dòi (Dao), hơ linh (Ba Na), và Stémona (Pháp).

Thông tin cơ bản về cây Bách Bộ

• Tên khoa học: Stemona tuberosa
• Họ thực vật: Stemona
• Loại cây: Dây leo thân mềm
• Môi trường sinh trưởng: Khu vực đồi núi và trung du

Đặc điểm chi tiết của cây Bách Bộ

Thân và dây leo

• Bách Bộ là loài dây leo dài, thân mềm, với dây leo có thể phát triển từ 6 – 8 m, thậm chí dài hơn trong điều kiện thuận lợi.
• Thân cây màu lục nhạt, hình trụ, hơi phình lên ở các mấu, giúp cây dễ dàng quấn quanh các vật thể hỗ trợ để leo cao.

Rễ

• Rễ của cây mọc thành khóm dày, mập và nhiều, thường có hình trụ dài từ 15 – 30 cm
• Rễ cây có hình dáng cong, dài từ 5 cm trở lên, đường kính từ 0,50 đến 1,00 cm. Phần đầu rễ trên hơi phình to, trong khi đầu dưới thuôn nhỏ. Mặt ngoài rễ có màu vàng nâu với nhiều nếp nhăn đặc trưng .

Lá

• Lá Bách Bộ mọc đối hoặc so le, có cuống dài, gốc lá hình tim và đầu thuôn nhọn .
• Một đặc điểm độc đáo của lá là hệ thống gân, gồm 7 – 13 gân chính hình cung chạy từ cuống đến đầu lá, kèm theo các gân phụ ngang và song song, tạo nên hình thái sít nhau rất đặc trưng .
• Màu sắc lá xanh thẫm, với bề mặt bóng mượt, giúp cây dễ nhận diện giữa các loài thực vật khác .

Phân bố và thu hái

Phân bố

• Cây Bách Bộ được tìm thấy ở nhiều vùng đồi núi và trung du Việt Nam như Hà Tây, Hòa Bình, Bắc Kạn, Thái Nguyên và các khu vực khác .
• Ngoài Việt Nam, loài cây này cũng phân bố tại các quốc gia như Ấn Độ, Malaysia, Thái Lan, Lào, Campuchia và Trung Quốc .

Môi trường sinh trưởng

• Cây ưa ẩm, ưa sáng và có khả năng chịu bóng nhẹ .
• Thường mọc ở những vùng đất ẩm, tơi xốp trong rừng thứ sinh ven đồi, bờ nương rẫy, hoặc xen kẽ các loại cây cỏ khác tại khu vực rừng núi đá vôi ẩm ướt .

Thu hái và chế biến

• Rễ củ Bách Bộ thường được thu hoạch vào mùa thu đông, vào những ngày khô ráo .
• Rễ cây sau khi thu hoạch cần rửa sạch đất cát, cắt bỏ phần đầu rễ, giữ lại phần rễ nhỏ nguyên vẹn. Với củ lớn, có thể bổ đôi để chế biến dễ dàng hơn .
• Rễ được phơi nắng hoặc sấy khô ở nhiệt độ từ 50 – 60°C để bảo quản và phát huy hiệu quả dược tính .

Sơ chế và đặc tính theo y học cổ truyền

Phương pháp sơ chế

Theo Dược điển Việt Nam II, Tập 2, rễ cây Bách Bộ được sơ chế bằng hai cách chính:

• Dùng sống: Sau khi thu hái, rễ củ được rửa sạch, ủ mềm, rút bỏ lõi, thái mỏng và phơi khô dưới nắng. Phương pháp này giữ nguyên dược tính tự nhiên, phù hợp để sử dụng trong các bài thuốc thô .
• Dùng chín: Rễ được tẩm mật ong qua đêm, sau đó sao vàng để tăng cường tác dụng bổ phế và sát trùng. Cách chế biến này giúp giảm tính kích thích, phù hợp với những người có cơ địa nhạy cảm hoặc dùng lâu dài .

Đặc tính y học cổ truyền

• Rễ Bách Bộ có vị ngọt, tính hơi ấm .
• Công dụng chính: Nhuận phế, sát trùng, và hỗ trợ điều trị các bệnh về hô hấp .

Loài cây này còn đóng vai trò quan trọng trong đời sống văn hóa và y học của nhiều vùng miền và dân tộc tại Việt Nam. Việc khai thác và bảo tồn cây Bách Bộ hoang dã không chỉ mang ý nghĩa y học mà còn có giá trị lớn trong việc duy trì nguồn gen quý của loại thảo dược này. Ở nhiều vùng núi cao, người dân vẫn duy trì việc thu hái cây từ tự nhiên, vừa để phục vụ đời sống, vừa bảo tồn tri thức bản địa về y học cổ truyền.

Thành Phần Hóa Học Chính

Rễ Bách Bộ chứa nhiều alkaloid quan trọng, bao gồm stemonin, tuberostemonin, neotuberostemonin, oxotuberostemonin, isotuberostemonin, hypotuberostemonin, stenin, sterotinin, isostemonin, tuberostemoninol, stemoninoamid, và bisdehydroncotuberostemonin. Những thành phần hoạt chất này đóng vai trò quan trọng trong việc tạo nên dược tính vượt trội của Bách Bộ.

• Stemonin: Hợp chất chính có tác dụng ức chế trung khu hô hấp, giúp giảm phản xạ ho hiệu quả.
• Tuberostemonin: Một alkaloid có khả năng kháng viêm mạnh mẽ và tiêu diệt giun sán hiệu quả.
• Acid hữu cơ: Gồm acid malic, acid oxalic và acid formic, hỗ trợ khả năng kháng khuẩn và kháng nấm.
• Hợp chất bibenzyl: Được biết đến với tác dụng kháng khuẩn vượt trội.
• Các alkaloid khác: Các nghiên cứu gần đây cho thấy neotuberostemonin, croomine và stemoninine có tác dụng chống ho mạnh mẽ.

Công dụng của Bách Bộ đối với sức khỏe

Tác dụng chữa ho

Bách Bộ là một trong những loại thảo dược nổi tiếng trong y học cổ truyền nhờ vào khả năng chữa ho hiệu quả. Theo các nghiên cứu khoa học, một trong những thành phần hoạt chất chính trong rễ Bách Bộ là Stemonin, được chứng minh có tác dụng làm giảm tính hưng phấn của trung khu hô hấp. Điều này giúp ức chế phản xạ ho, từ đó làm giảm các triệu chứng ho một cách hiệu quả. Các kết quả thực nghiệm cũng cho thấy Bách Bộ không chỉ có tác dụng giảm ho mà còn có thể hỗ trợ điều trị bệnh lao hạch, với những kết quả tích cực trong việc cải thiện tình trạng sức khỏe của người bệnh.

Để sử dụng Bách Bộ chữa ho, liều lượng khuyến nghị là từ 4 – 12g mỗi ngày. Có thể sử dụng dưới nhiều dạng khác nhau như thuốc sắc, cao, viên hoặc bột, giúp người bệnh dễ dàng lựa chọn phương pháp phù hợp với tình trạng sức khỏe và nhu cầu của bản thân.

Tiêu diệt giun sán

Theo các nghiên cứu y học cổ truyền và thực nghiệm hiện đại, Bách Bộ đã được chứng minh hiệu quả trong các bài thuốc diệt giun sán, nhờ vào hoạt chất chính là Stemonin. Các thí nghiệm cụ thể đã chỉ ra:

• Hiệu quả trên giun sán: Khi ngâm giun trong dung dịch 0,15% Stemonin, chúng sẽ bị tê liệt sau khoảng 5-10 phút. Tuy nhiên, nếu lấy giun ra khỏi dung dịch kịp thời, chúng có thể tỉnh lại hoàn toàn .
• Tác động lên động vật thí nghiệm: Tiêm dung dịch Stemonin sunfat với liều 3mg vào cơ thể một con ếch nặng 25g khiến con ếch bị tê bại. Dù vậy, sau 12 giờ, ếch có khả năng hồi phục hoàn toàn mà không để lại di chứng.
• Ứng dụng trong diệt ký sinh trùng ngoài da: Dung dịch Bách Bộ pha loãng tỷ lệ 1/10 trong rượu 70 độ cho thấy hiệu quả diệt ký sinh trùng rất cao. Khi ngâm hoặc phun dung dịch này lên con rận, chúng sẽ chết chỉ sau 1 phút. Với rệp, thời gian tiêu diệt thậm chí còn nhanh hơn, khẳng định khả năng vượt trội của dung dịch trong việc tiêu diệt các loài ký sinh trùng ngoài da .
• Sử dụng trong thời kỳ kháng chiến: Trong điều kiện kháng chiến, cao nước chiết từ Bách Bộ được sử dụng như một phương thuốc dân gian hiệu quả để tẩy giun. Người dân thường uống mỗi lần khoảng 3 thìa cà phê, giúp loại bỏ số lượng lớn giun sán ra khỏi cơ thể một cách an toàn và nhanh chóng.

Kháng sinh tự nhiên

Bách Bộ chứa các hợp chất kháng sinh tự nhiên, đặc biệt hiệu quả trong việc tiêu diệt các vi khuẩn gây bệnh như vi khuẩn lỵ, vi khuẩn đường ruột và vi khuẩn gây bệnh phó thương hàn. Năm 1950, các nhà khoa học ở Liên Xô đã chứng minh tác dụng sát khuẩn của Bách Bộ đối với các vi khuẩn trong ruột già. Các chuyên gia ở Trung Quốc cũng nhận thấy Bách Bộ có tác dụng kháng sinh đối với vi trùng gây bệnh lỵ và phó thương hàn .

Tác dụng này không chỉ giúp bảo vệ cơ thể khỏi các bệnh nhiễm trùng mà còn tăng cường sức đề kháng. Ngoài ra, Bách Bộ còn được sử dụng trong việc diệt ruồi muỗi, bọ chó khi đốt rễ và hơ khối. Nước sắc từ rễ Bách Bộ cũng có tác dụng diệt chấy rận khi dùng để gội đầu hoặc ngâm quần áo.

Cách sử dụng Bách Bộ hiệu quả

Thuốc sắc

Rễ củ Bách Bộ được sử dụng phổ biến trong y học cổ truyền để sắc với nước và uống hàng ngày, với liều lượng khuyến nghị từ 4-12g mỗi ngày. Thuốc sắc từ Bách Bộ giúp làm dịu cổ họng, nhuận phế và giảm ho hiệu quả. Đây là phương pháp điều trị ho hiệu quả, giúp cải thiện các triệu chứng viêm, ho do cảm cúm .

Thuốc sắc từ Bách Bộ không chỉ giúp điều trị ho mà còn hỗ trợ tăng cường chức năng hệ hô hấp, giảm các vấn đề hô hấp khác như viêm họng, viêm phế quản, ho gà, suyễn, viêm khí quản mãn tính, và lao phổi. Liều lượng Bách Bộ trong các bài thuốc thường dao động từ 4g đến 20g, tùy vào từng tình trạng bệnh. Đặc biệt, Bách Bộ có thể kết hợp với các thảo dược khác như Kinh giới, Bạch tiền, Cát cánh, Hoàng cầm, Sa sâm, và Đơn bì để điều trị các vấn đề hô hấp khác nhau. Những bài thuốc này không chỉ giúp làm dịu cổ họng mà còn bảo vệ và phục hồi chức năng hô hấp một cách hiệu quả.

Trong trường hợp cần chữa giun, liều lượng được khuyến nghị là 7-10g mỗi ngày, uống vào buổi sáng khi đói trong 5 ngày liên tiếp, sau đó có thể tiến hành tẩy giun để đạt được kết quả tốt nhất .

Ngâm Rượu

Rễ củ Bách Bộ ngâm rượu là một bài thuốc dân gian được nhiều người tin dùng, không chỉ hỗ trợ tăng cường sức khỏe hô hấp mà còn có tác dụng kháng viêm mạnh mẽ. Rượu Bách Bộ có thể kết hợp với các thảo dược khác để tối ưu hóa hiệu quả. Theo các bài thuốc cổ truyền, mỗi ngày, người ta thường uống khoảng 1 chén rượu Bách Bộ, chia làm 3 lần trong ngày, để điều trị các triệu chứng ho kéo dài hoặc ho dữ dội.

Cao Bách Bộ

Dùng cao Bách Bộ mỗi ngày với liều lượng 3 thìa cà phê giúp giảm ho hiệu quả, mang lại sự thoải mái ngay lập tức nhờ vào tác dụng làm dịu cơn ho của hợp chất Stemonin. Giải pháp tự nhiên này không chỉ giúp làm dịu cổ họng mà còn hỗ trợ bảo vệ hệ hô hấp lâu dài.

Ngoài ra, cao Bách Bộ còn có khả năng hỗ trợ tiêu diệt giun sán hiệu quả, giúp người sử dụng cải thiện hệ tiêu hóa và loại bỏ các ký sinh trùng trong đường ruột. Phương pháp này đặc biệt thích hợp cho những người gặp vấn đề về ký sinh trùng đường ruột, giúp tăng cường sức khỏe tiêu hóa và cải thiện chất lượng cuộc sống.

Lưu ý khi sử dụng Bách Bộ

Khi sử dụng Bách Bộ đúng liều lượng, loài dược liệu này không gây ảnh hưởng đến các chức năng quan trọng như tim mạch, huyết áp, hay co bóp của ruột và tử cung, đồng thời không gây độc hại cho động vật thí nghiệm. Tuy nhiên, những người có tỳ vị yếu cần thận trọng khi sử dụng Bách Bộ, vì tính âm của cây có thể làm rối loạn và gây khó chịu cho cơ thể.

Để đảm bảo hiệu quả tối ưu và hạn chế các tác dụng phụ không mong muốn, bạn nên tuân thủ đúng liều lượng và chỉ dẫn của thầy thuốc hoặc chuyên gia y tế. Việc sử dụng Bách Bộ một cách khoa học và hợp lý sẽ giúp bạn tận dụng tối đa lợi ích mà cây thuốc mang lại.

Kết luận

Bách Bộ, một thảo dược quý giá từ thiên nhiên, đã được biết đến trong y học cổ truyền nhờ những tác dụng tuyệt vời đối với sức khỏe hô hấp. Với khả năng làm dịu cổ họng, giảm ho hiệu quả và tăng cường hệ miễn dịch, Bách Bộ không chỉ là một phần quan trọng trong các bài thuốc dân gian mà còn tiếp tục được ứng dụng rộng rãi trong các sản phẩm hiện đại như Thiên Môn Bổ Phế của Mediphar USA.

Sản phẩm Thiên Môn Bổ Phế được chiết xuất từ Bách Bộ và các thảo dược thiên nhiên khác, cam kết mang lại hiệu quả tối ưu trong việc hỗ trợ điều trị các vấn đề hô hấp và bảo vệ sức khỏe lâu dài. Được sản xuất theo tiêu chuẩn chất lượng cao, sản phẩm không chỉ an toàn mà còn thuận tiện cho mọi đối tượng sử dụng, giúp bạn dễ dàng duy trì sức khỏe hô hấp mỗi ngày.

Với sự kết hợp hoàn hảo giữa truyền thống và công nghệ hiện đại, Thiên Môn Bổ Phế từ Mediphar USA là sự lựa chọn lý tưởng cho những ai tìm kiếm giải pháp tự nhiên, an toàn và hiệu quả.

Bách bộ, với những lợi ích vượt trội cho sức khỏe đã và đang khẳng định vị trí quan trọng trong y học cổ truyền cũng như hiện đại. Những đặc tính nổi bật của dược liệu này không chỉ giúp hỗ trợ điều trị các bệnh về đường hô hấp mà còn mang lại giải pháp tự nhiên, an toàn và hiệu quả trong chăm sóc sức khỏe. Tại Mediphar USA, chúng tôi luôn trân trọng và khai thác tối ưu giá trị từ các dược liệu thiên nhiên, bao gồm bách bộ, để mang đến những sản phẩm chất lượng cao, góp phần chăm sóc sức khỏe cộng đồng.

Tài liệu tham khảo:

1. Những cây thuốc và vị thuốc Việt Nam – Đỗ Tất Lợi
2. Cây thuốc và động vật làm thuốc ở Việt Nam – Nhóm tác giả của Viện Dược Liệu
3. Antitussive effects of Stemona tuberosa with different chemical profiles: https://www.sciencedirect.com/science/article/abs/pii/S0378874106002133

Dược sĩ Phạm Cao Hà

Đã kiểm duyệt nội dung

Tôi là dược sĩ Phạm Cao Hà, hiện đang giữ vai trò cố vấn chuyên môn tại Công ty TNHH Mediphar USA. Với gần 40 năm kinh nghiệm trong lĩnh vực nghiên cứu và quản lý chất lượng sản phẩm thực phẩm chức năng bảo vệ sức khỏe, tôi cam kết cung cấp những thông tin chính xác và hữu ích cho cộng đồng.

Hy vọng rằng những kiến thức và kinh nghiệm mà tôi chia sẻ trên website medipharusa.com sẽ hỗ trợ Quý Đối Tác và Khách Hàng của công ty trong việc hiểu biết sâu sắc hơn về lĩnh vực dược phẩm và thực phẩm chức năng.

> Xem thêm về tác giả